Aksakallılık; irfan, bilgelik, yaşın kemâle ermesi ve tecrübe biriktirme ile özdeş hale gelen bir kavramdır. Kökeni Türk kültürü olmakla birlikte İslamiyet’i kabulden sonra manevi dinamiklerden de güç almıştır. Türk İslam kültüründe; akıl danışılan, sözünün eri olan, tecrübe biriktirmiş erdemli kişileri anlatmak için kullanılır.
Geleneksel olarak, aksakallılar toplumsal düzenin korunmasında, genç nesillere rehberlik edilmesinde ve önemli kararların alınmasında etkili olmuşlardır. Özellikle Orta Asya’daki Türk dünyasında, aksakallılar hakikaten itibarı yüksek kişilerdir. Hem bireysel hem de kurumsal anlamda toplumda sorun çözmeye yönelik rol üstlenmişlerdir. Bir meclise geldiklerinde saygı gösterilen ve sözün sahibi kişilerdir. Bunun devletler nezdindeki karşılığı olan Türk Devletleri Teşkilatı’nın resmi organı Aksakallar Konseyi veya Aksakallar Heyeti de devletler arası danışma organı olarak çalışır.
Aslında yaşlılık ve bilgeliğin birleşik halinin yaklaşık her toplumda bu çerçevede bir karşılığı vardır. Özellikle geleneği olan toplumlarda bu durum daha belirgin ve saygındır. Batı kültüründe bunun bir karşılığı tam olarak görülmez, ancak benzer anlamı çağrıştıran birtakım kavram/figürler de yok değil.
Aksakallıların sosyolojideki karşılığı; toplumun birliği, dayanışması, korunması, genç kuşaklara rehberlik ve kritik toplumsal kararlarda öncülük olarak ifade edilebilir. Toplumsal sorunlarda arabuluculuk, aksakallıların en önemli rollerindendir. Aksakallılık sosyolojisi; karakterin nasıl oluştuğu, nasıl bir fonksiyon yüklendiği ve zamanla olan değişimi konu edinen bir kavram olarak düşünülebilir. Geleneksel toplumlarda kısmi olarak hem otoriteyi hem de sosyolojik meşruiyeti temsil ederler. Toplumla ilgili karar alma süreçlerinde bu rolleri önem taşır ve işlevseldir. Aksakallılar, toplumun geçmiş deneyimlerinden gelen bilgi ve görgüyü genç kuşaklara aktaran bir köprü işlevi de görür. Karar alma süreçlerinde, özellikle kırsal toplumlarda, yaşlıların sözüne değer verilmesi, aksakallılığın geleneksel bir otorite biçimi olduğunu ifade eder.
Batı kültüründe aksakallı figürü, bilge, yaşlı kişi, filozof veya toplumsal rehber şeklinde farklı kavramlarla ifade edilir. Türk İslam dünyasındaki gibi geleneksel bir yapılanma mevcut değildir. Günümüzde mecazi olarak, yaşına ve deneyimine yaraşır şekilde hareket eden, olgun ve bilge kişilere de aksakallı denir. Şehirleşmenin ve modernleşmenin hızla arttığı toplumlarda aksakallılık değişiyor, dijital dünya bu karakteri etkiliyor ve değiştiriyor.
Bu anlayışın değişimine muvazi olarak aksakallı olmanın güncel görünümü; rolün zayıfladığı, gündelik hayatın ağırlıklı olarak bireysel yaşandığından hareketle yanıltıcı olarak bu türden şahsiyetlere ihtiyaç olmadığı algısı büyük bir yanılgı ve aldatmacadır ve günümüz toplumları bunun ağır faturasıyla karşı karşıyadır.
Elbette aksakallılık hali sosyal konularda topluma bilgelik ve tecrübe temelli bir liderlik ifade eder. Günümüzde aksakallılığın toplumsal etkisinde bir azalma gözlendiği doğrudur. Modernleşme ile dijital bilginin yaygınlaşması, aksakallıların bilgi otoritesini dönüştürüyor. Sosyal medya ve dijital platformlar, aksakallıların yerine güncel bilgiye dayalı yeni otoriteler üretme gayretindedir. Fakat biz tarih boyunca aksakallıların toplumsal uzlaşmazlıklarda arabulucu rolü ile toplumun işleyişine pozitif katkı verdiklerini biliyor ve bunu önemsiyoruz.
Netice olarak aksakallılığın sosyolojisi, geleneksel bilgelik ve otoritenin toplum içindeki değişimini anlamamıza yardımcı olur. Modernleşme, kentleşme ve dijitalleşme süreçleri aksakallılık kurumunu dönüştürüyor ve belki de yerine yeni dijital bilgi otoriteleri inşa ediyor. Bu dönüşümün sonuçlarını incelemek hem geleneksel hem de modern toplum yapılarında aksakallılığın nasıl evrildiğini anlamak açısından önemlidir. Keşke her geleneği olan kurumlarımızı güncelleyerek devamlılığını sağlasak diye yazımızı bitirelim.