Günlük hayatımızı kolaylaştıran teknolojiler, zamanla düşünme şeklimizi de dönüştürüyor. ChatGPT, DeepSeek ve Gemini gibi üretken yapay zeka modelleri, bilgiye hızlı erişim ve rutin görevlerde büyük kolaylıklar sağlasa da uzun vadede eleştirel düşünme becerilerimizi köreltme riski taşıyor mu? Yapılan araştırmalar ve uzman görüşleri, bu sorunun gün geçtikçe daha da gerçek bir tehdit haline geldiğini gösteriyor.
ELEŞTİREL DÜŞÜNME YETİSİ VE DİJİTAL AMNEZİ
Bilgiye erişim hiç bu kadar kolay olmamıştı. Ancak bu kolaylık, beynimizin bazı özelliklerini kullanma biçimini de değiştiriyor. ‘Google etkisi’ olarak adlandırılan fenomende, insanlar bilgiyi hatırlamak yerine, ona nasıl erişebileceklerini hatırlama eğiliminde oluyor. Araştırmacılar, internet sık kullanıldıkça öğrenilen bilgilerin kalıcılığının azaldığını gözlemliyor. Üretken yapay zeka ile bu etki daha da büyük bir boyuta taşınıyor.
İsviçre Yönetim Okulu’nda yakın bir tarihte gerçekleştirilen saha araştırmasında, yapay zeka kullanımının eleştirel düşünme becerilerini zayıflattığı ortaya çıktı. Yüksek oranda yapay zeka destekli kararlar veren kişilerin, mantıksal çıkarımlar yapma ve karmaşık problemlere yaratıcı çözümler bulma konusunda daha az yetkin olduğu saptandı. Dijital amnezi olarak adlandırılan bu durum, zamanla bilişsel tüm yetilerimizi etkileyebilir.
KOLAYCILIK MI, VERİMLİ KULLANIM MI?
Uzmanlar, sorunun yapay zekanın kendisinde olmadığını, ancak nasıl kullanıldığımızın belirleyici olduğunu söylüyor. Araştırmacılar, yapay zekanın bilişsel yetileri tamamen zayıflatmak yerine doğru kullanıldığında eleştirel düşünmeyi de destekleyebileceğini belirtiyor. Ancak gerçek bu kadar iyimser mi?
Çalışma sonuçları, insanların boşa çıkan zihinsel enerjiyi genellikle yaratıcı ve analitik düşünme için kullanmadığını, bunun yerine sosyal medya tüketimi gibi pasif aktivitelerle değerlendirdiğini gösteriyor. Yapay zeka günlük işleri kolaylaştırıyor olabilir, ancak bu sürecin eleştirel düşünme ve analiz yetilerini geliştiren bir dinamiğe dönüşmesi için bilinçli bir kullanım gerekiyor.
DAHA AKILCI KULLANIM MÜMKÜN
O halde üretken yapay zekayı eleştirel düşünme becerilerimizi kaybetmeden kullanmanın yolları neler?
Yapay zekayı bir tamamlayıcı olarak kullanmak: Tüm işleri ona bırakmak yerine, kendi düşünce sürecimizi destekleyecek şekilde kullanmalıyız.
Soruları daha derinlemesine sormak: Yalnızca yanıt almak yerine, yapay zekaya alternatif perspektifler ve analizler sunmasını isteyerek sorgulama becerimizi koruyabiliriz.
Dijital detoks yapmak: Zaman zaman manuel düşünme egzersizleri yapmak, kitap okumak ve kendi analiz yetilerimizi test etmek kritik önem taşıyor.
Yapay zekanın sunduğu bilgileri doğrulamak: Tek kaynaktan gelen bilgileri doğrulama alışkanlığı kazanmak, eleştirel düşünme yetimizi güçlendirir.
Sonuç olarak, üretken yapay zeka hayatımızı inanılmaz derecede kolaylaştırıyor. Ancak eleştirel düşünmeyi tamamen terk edip her şeyi yapay zekaya bırakmak, uzun vadede bilişsel yetilerimizin körelmesine neden olabilir. Teknolojiyi doğru kullanmak bizim elimizde. Belki de asıl soru, yapay zekanın bizim için düşünmesinden mi, yoksa bizim düşünme becerilerimizi desteklemesinden mi yarar sağlayacağımızdır.