Dünyada belli başlı büyüklükte 60 kadar borsa var ve bunların toplam işlem hacmi 63 trilyon doları buluyor. Bu alanda Kuzey Amerika yüzde 66, Batı Avrupa yüzde 17, Japonya yüzde 6, Çin yüzde 2, Tayvan yüzde 2, Hindistan yüzde 1 ve Ortadoğu ile Afrika gibi diğer bölgeler ise sadece yüzde 5’i temsil ediyor.

Özellikle Afrika dünya ekonomisine yüzde 4’lük bir katkıda bulunup yüzde 18’lik nüfusa sahip olsa da trilyon doları aşan toplam borsa işlemi ile henüz yüzde 2’lik bir paya ulaşma aşamasında. Günümüzde 3 binden fazla milyar dolarlık bütçesi bulunan yerel şirkete sahip. 

Afrika’da borsanın varlığı Avrupa veya Amerika’da ortaya çıkışıyla birebir örtüşmese de yine de iki asra yakın bir geçmişi bulunuyor. İlk kez 15. yüzyılda Hollanda’da ortaya çıktığı, bugün Belçika sınırları içinde kalan Brugge şehrinde ilk uygulamasının yapıldığı, Anvers şehrinin ise öne çıktığı, Almanya’da 16. yüzyılda yaygınlaştığı ama tüm önemli borsaların bugünkü anlamda ilk işlemlerini 19. yüzyılda yapmaya başladıkları biliniyor.

KITADAKİ İLKLER

Afrika borsa geleneğinde Mısır, 1883’te ilk defa faaliyete başlayan Kahire ve İskenderiye borsaları ile neredeyse 1.5 asırlık bir tecrübeye sahip. Yine Güney Afrika’da Johannesburg Borsası da en eski ikinci borsa olarak ilk defa 1887 yılında açıldı. Sahraaltı Afrika’da iki bölgede borsa birlikleri var ve bunlar Batı Afrika’da 8 ülke arasında oluşturulan Mahalli Menkul Kıymetler Borsası (BRVM) ve Orta Afrika Bölgesi Menkul Kıymetler Borsası olup 6 ülkenin girişimiyle gerçekleştirildi. BRVM, Fildişi Sahili’nin ekonomik başkenti Abidjan’da kuruldu. 2022 yılı kasım ayında Afrika Borsalar Birliği’nin 25. kuruluş yıl dönümünde Fas, Fildişi Sahili, Güney Afrika Cumhuriyeti, Kenya, Nijerya, Mısır ve Moritanya dahil 7 Afrika borsası, Afrika Borsaları Bağlantı Projesi (AELP) ile kurulan platform üzerinden birbirleriyle bağlantılı hale getirildi. Böylece tüm kıtayı kapsayacak tek bir borsa kurulması için yeni bir süreç daha aşıldı. İngilizce, Fransızca ve Arapça dillerinde işlemlere imkân tanındı. Bostvana ve Gana’nın da buna dahil olmaları planlandı. Senegal Cumhurbaşkanı Macky Sall de Afrika Kredi Derecelendirme Ajansı’nın (ACRA) kurulmasını destekledi. Tüm bu gelişmeler, aslında Afrikalılar arası mekanizmaları geliştiriyor. Dahası, kıtadaki ekonomik yapının ezici çoğunluğunu teşkil eden KOBİ’lerin her ne kadar finans piyasalarında az temsil edilseler de yakın gelecekte mükemmel bir pazara dönüşüp bizzat Afrika borsalarınca destekleneceği öngörülüyor. Bunun için finansal piyasaları kullanmasının önündeki engellerin kalkması, finans alanında eğitim eksikliği ve her şirketin uyması gereken finansal gizlilik kültürünün yerleşmesi gerekiyor. 

TEK ÇATIDA TOPLAMA

Afrika Menkul Kıymetler Borsalar Birliği (ASEA), 1993 yılında tüm kıtadaki mevcut borsaları tek çatı altında toplamak üzere toplam 30 borsanın 22’sinin katılımıyla oluşturuldu. Amaç; ekonomik kalkınma için kaynak seferberliğini teşvik, sürdürülebilirliği desteklemek, finansal katılımı artırmak ve sermaye piyasası ekosistemlerini devreye koymak şeklinde belirlenen tarihi bir adımı atmaktı. Şimdilerde kıta genelinde Güney Afrika Cumhuriyeti’nde 5, Mısır, Moritus, Nijerya, Uganda ve Zambiya’da ise ikişer olmak üzere 29 farklı ülkede aralarındaki işlem hacmi bakımından büyük açılar olsa da toplam 38 borsa bulunuyor. Bunlar içinde Johannesburg Borsası açık olduğu günlerde 8 saat işlem yapıyor. BRVM, Fas’ta Kazablanka ve çoğu borsanın işlemi 6 saat, Gana Borsası’nın 5 saat, Mısır ve Moritus’un 4 saat, Ruanda borsalarının ise 3 saat ile sınırlı.

İLGİ ARTMALI

21. yüzyıl, Afrika’da müspet anlamda büyük değişimleri daha kalıcı hale getiriyor. Bunlardan da biri, kıtanın pek çok ülkesinde borsa ile ilgili atılımlarının birbirlerini takip etmesi. Kamu kuruluşlarının borsa yoluyla özelleştirilmesi konularında gerekli aşamaların tamamlanamaması, özel sektörün çekingen tavrı ve daha da önemlisi dünyanın büyük borsaları arasındaki rekabet, Afrikalıların bu sahada yeterince ilerleyememesinin önündeki başlıca engeller. Ancak her türlü kalkınma hamlesinde bu alana ilginin artması gerekiyor. Halka açıldıkça varlıkların satışından elde edilecek sermaye kazançlarının, sübvansiyonların sona ermesi, vergi gelirlerinin artması mümkün olacak. Ecobank, MTN, BMCE Bank of Africa, Vodacom ve Safaricom dışında özel şirketlerin uzun vadeli sermaye toplama istekleri, henüz yeteri kadar tercih edilmiyor. Bu tür şirketler, daha ziyade New York ve Londra borsalarına yatırım yapmayı tercih ediyor. Afrika Serbest Ticaret Bölge Anlaşması yürürlüğe girdiğinde, kıtadaki borsalar arasında entegrasyon güçlenecek. Özellikle de uzun vadeli kaynak seferberliği potansiyeli açığa çıkacak ve özel sektörün gelişmesini sağlayacak tüm kaldıraçlar hareketlenecek. 

32 BORSA FAAL    

Afrika genelinde Etiyopya, Gambiya ve Güney Sudan gibi 8 ülkede borsa bulunmuyor. Bazı ülkelerde birkaç borsası olanlar dahil toplam 32 borsa faaliyetine devam ediyor. Çin borsasında neredeyse 6 bin şirket işlem görürken, Afrika kıtasında 2 bin 400 kadar şirket bu alanda faal. Şimdilerde Afrikalı borsaların 1 trilyon 600 milyar dolarlık piyasa değerine ulaştığı anlaşılıyor. Bu işlem hacmiyle GSYH’nin yüzde 61’i yakalanırken, bu oran Çin’de yüzde 82.89 seviyesinde. Kıtanın kalkınmasındaki en etkili araçlardan biri, gereken katkıyı veremiyor. 

Güney Afrika Cumhuriyeti, tüm kıta ekseninde en fazla likidite pazarına sahip ve değer zinciri oldukça büyük. Tüm kıta genelinde yatırım yapma deneyimi bulunan kuruluşları var. Kurumlar arası iletişim ağları, uluslararası kurallara uygun. İngilizcenin bu alandaki en etkili lisan olarak kullanılması da işlerini kolaylaştırıyor. 2014’te Johannesburg Borsası, 330 milyar doları aşan işlem yaparak, bu alandaki liderliğini ilan etmişti. Nijerya Borsası, aynı sene 82 milyar doları aşan işlemle 2., Mısır Borsası 64 milyar dolarla 4., Kazablanka Borsası 55.5 milyar dolarla 5., Nairobi Borsası 6., Batı Afrika Menkul Kıymetler Borsası ise 11 milyar dolarla 7. sırada yer almıştı.

NİJERYA FARK ATIYOR 

Nijerya, son yıllarda ciddi anlamda borsa işlemlerinde adeta geleceğe yönelik önemli gelişmeler göstererek büyük umutlar beslenmesini sağlıyor. Birçok hisse senetleri endeksi, enflasyon, döviz kuru ve borçlanma oranları gibi temel makroekonomik göstergelerin önemli sıkıntıları bir yana, önceki yıllarda görülmeyen seviyelerde yükseliş gösteriyor. Son 8 ay içerisinde değerini iki katına çıkaran bir hisse senedinin itici gücü merak ediliyor. Nijerya Borsası’na bu piyasayı ayakta tutan yabancı yatırımcıların sermaye girişi de azalmışken, 2024 Ocak ayında yüzde 35.3 getiri sağlayarak dünyada en iyi performansı göstermesinin mutlaka geçerli sebepleri vardır. Bunda, yeni Devlet Başkanı Bola Tinubu’nun geçen sene yatırımcıları hayran bırakan piyasa dostu uygulamaları hayata geçirmesi önemli etken. 2022’de 4.4 trilyon Naira (yerel para birimi) ile hükümet bütçesini sarsan petrol sübvansiyonlarının kaldırıldığını duyurması da ciddi tesir yaptı. Devlete ait MNPC Limited’in yakıt ithalatındaki tekelinin sonra ermesi ve diğerlerine de fırsat verilmesi, olumlu değişimde kendini gösterdi. 2023 yılı haziran ayında enerji hisselerine ilgi artarak Eterna Oil, Conoil ve MRS gibi şirketler diğerlerini de peşlerine aldı. Yine geçen sene hisse senetlerine ilgiyi artıran en önemli etkenlerden biri, emeklilik fonlarının ve diğer kurumlarla ilgili yatırımcıların sabit gelirli varlıklarını bu alana yöneltmeleri oldu. Sadece emeklilik fonunun hisse senedi piyasalarına yaptığı yatırım yüzde 53 oranında yükseldi ve 1.4 trilyon Naira’ya ulaştı. Bankaların da sermayelerini artırmasıyla hisse senetlerine ilgi bir anda patladı. 2014’te yüzde 57.5, 2015’te yüzde 53.8 ve 2018’de yüzde 50.90 gibi önemli oranlarda piyasanın can damarı yabancı yatırım portföy akışları bulunmadan da müspet gelişmeler yaşanıyor. Ancak 2020’deki Covid salgını öncesindeki gibi yabancı portföy yatırımcısının yeniden ilgisi çekiliyor. Bu süreçte Afrika’nın en zengin iş adamı Aliko Dangote’nin sahip olduğu Dangote Çimento’nun hisseleri sadece 2024 yılının ilk günlerinden itibaren yüzde 139 getiri sağlayarak, ülkedeki en iyi performans gösteren hisse senedi oldu. 2010 yılı ekim ayında 135 Naira’dan işlem görerek başlamış, geçtiğimiz ocak ayına kadar 370 Naira’nın üzerine hiç çıkmamıştı. Birkaç hafta içinde Dangote Cement sahibinin serveti 6.9 milyar dolar büyüdü. 

KÜÇÜK ÜLKEDEKİ BÜYÜK PİYASA

Moritus, Hint Okyanusu’nda Afrika ülkelerinden biri kabul edilmekte olup burada Afrinex adıyla Moritus Borsası yanında 2018 yılında lisansını aldı. Hintli bir uzmanın yönettiği ve Asya’daki en eski borsalardan Bombay Borsası’nın yan kuruluşu olarak yeni özel bir borsa açıldı. Nüfusunun çoğu Hint asıllı ve bu borsa ile Hindistan, Afrika için önemli kapı açtı. Her ne kadar küçük bir ada ülkesi olsa da Moritus, finans konularında ciddi tecrübe ve bilgi birikimine sahip. Burası şeffaflık ve insan kalkınma endeksi ile kıtanın demokrasi ve iş yapma konularında en rahat ülkeleri arasında; önemli bir finans ve sermaye merkezi yapılması için de çok uygun. Zaten Hindistan Eximbank’ı, dünyanın başka bölgeleri gibi Afrika ticaretinin finansmanında oldukça faal ve Afrika İhracat- İthalat Bankası’nın da ortakları arasında yer alıyor. Afrinex ile Afrikalı yatırımcılar için ne derecede etkili olacağı zamanla anlaşılacak. Afrika ile toplam ticareti 200 milyar doları aşan Çin’in bu alandaki faaliyetleri 56 milyar doları ancak yakalayan Hindistan’ınkileri her ne kadar gölgelese de her ikisi de ciddi bir rekabet içinde ve Afrika ticaretindeki toplam payları yüzde 24 civarında. Dahası Hindistan’ın bu kıtadaki yatırımları da son 10 yılda 61 milyar dolar ile yabancı yatırımcılar arasında 6. sırada olmasını sağladı.

04 Mart 2024 Pazartesi