Büyük Patlama’dan bu yana gözlemlenen en güçlü gama ışını patlaması (GRB), gökbilimciler tarafından yeniden incelendi. GRB 221009A kod adıyla bilinen bu olağanüstü olay, ‘Tüm Zamanların En Parlağı’ (TEKNE ya da İngilizce kısaltmasıyla BOAT) olarak anılıyor. Patlama, araştırmacılara GRB’lerin kökeni, yapısı ve evrende nasıl bu kadar büyük enerji salabildiklerine dair yeni ipuçları sundu.
KOZMİK PATLAMANIN GÜCÜ
BOAT, ilk olarak 9 Ekim 2022’de NASA’nın Fermi ve Swift teleskopları tarafından tespit edildi. Güneş’in yaklaşık 10 milyar yılda yaydığı enerjiyi saniyeler içinde serbest bırakan bu tür patlamalar, gökbilimciler tarafından ‘kozmik fenerler’ olarak nitelendiriliyor.
Bu olağanüstü GRB’nin, yaklaşık 2.4 milyon ışık yılı uzaklıkta, süpernova geçiren dev bir yıldızdan geldiği düşünülüyor. Süpernova patlaması sonrası oluşan jetlerin, ışık hızına yakın hızlarla dışa doğru fırladığı ve geride bir kara delik bıraktığı tahmin ediliyor.
JET YAPISI YENİDEN TANIMLANIYOR
İspanya’nın La Palma Adası’ndaki Roque de los Muchachos Gözlemevi’nde bulunan Büyük Boy Teleskop (LST-1) tarafından gerçekleştirilen gözlemler, BOAT’un yüksek enerjili gama ışınları yaymaya devam ettiğini gösterdi. 20 gün süren takip, GRB’nin, dışı daha yavaş hareket eden, içi ise yüksek hızlı parçacıklardan oluşan katmanlı bir jet yapısıyla yayıldığını ortaya koydu.
YÜKSEK ENERJİLİ İPUÇLARI
Bilim insanları, bu yeni gözlemlerin GRB’lerin oluşumunda rol oynayan jet yapılarının daha önce sanıldığından daha karmaşık ve katmanlı olabileceğini söylüyor. LST-1’in verileri, plazma jetlerinin silindir biçimli, dışı koruyucu maddeden oluşan bir yapıya değil, merkezden dışa yayılan çok katmanlı bir yapıya sahip olabileceğini ortaya koyuyor.
EVRENİN GİZEMİNE DAİR YENİ BİR KAPI
GRB’ler genellikle iki kategoriye ayrılıyor: süresi iki saniyeden uzun olan ‘uzun GRB’ler’, dev yıldızların süpernova olarak patlamasından kaynaklanıyor. Kısa süren GRB’lerin ise, çarpışan nötron yıldızlarından doğduğu düşünülüyor. BOAT’un yapısı, süpernova kökenli olduğunu destekliyor ve aynı zamanda GRB’lerin ardındaki motorun – muhtemelen yeni doğan bir kara deliğin – ne şekilde çalıştığına dair sorulara ışık tutuyor.
LST-1 GÖZLEMLERİ YAYGINLAŞACAK
BOAT’un LST-1 ile yapılan gözlemleri, bu tür enerjik olaylara dair detaylı analizlerin ne kadar hayati olduğunu gösterdi. Şili’deki benzer teleskopların inşaatıyla birlikte, kuzey ve güney yarımkürede yüksek enerjili gama ışını olayları çok daha hızlı ve kapsamlı bir şekilde gözlemlenebilecek.
BİLİMSEL ARAŞTIRMALARDA YENİ DÖNEM
Gökbilimciler, BOAT’un verilerini kullanarak GRB jetlerinin yapısını ve onları çalıştıran merkez motorun doğasını anlamaya çalışıyor. LST-1 ile başlayan bu gözlemler, yüksek enerjili evrenin sırlarını çözmekte önemli bir adım olarak değerlendiriliyor.
