İngiltere, Fransa ve Almanya’nın (E3) 28 Ağustos’ta başlattığı “snapback” mekanizması, 30 günlük sürenin sonunda devreye girdi. Böylece 2015’te imzalanan nükleer anlaşma (KOEP) kapsamında kaldırılan Birleşmiş Milletler (BM) yaptırımları otomatik olarak yeniden yürürlüğe girdi. Bu adımla birlikte daha önce sadece ABD ve Avrupa’nın uyguladığı yaptırımlar artık BM üyesi tüm ülkeler için bağlayıcı hale geldi.
NÜKLEER ANLAŞMA VE GERİYE DÖNEN YAPTIRIMLAR
2015’te imzalanan Kapsamlı Ortak Eylem Planı (KOEP) uyarınca İran, uranyum zenginleştirme faaliyetlerini sınırlamayı ve Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) ile tam işbirliği yapmayı kabul etmiş; buna karşılık BM ve AB yaptırımları kaldırılmıştı. Ancak anlaşmaya eklenen “snapback” maddesi, İran’ın taahhütlerini ihlal etmesi halinde yaptırımların otomatik olarak geri dönmesine izin veriyordu.
ABD’nin 2018’de anlaşmadan çekilmesinin ardından süreç aksadı, İran zenginleştirme oranını %60’a kadar çıkardı. E3 ülkeleri ise İran’ın taahhütlerini “neredeyse tamamen ihlal ettiğini” belirterek mekanizmayı devreye soktu.
HANGİ YAPTIRIMLAR GERİ GELDİ?
Snapback’in devreye girmesiyle 2006–2010 dönemindeki BM kararları yeniden yürürlüğe girdi:
Silah ambargosu: İran’a konvansiyonel silah satışına yeniden yasak geldi.
Nükleer ve füze kısıtlamaları: Uranyum zenginleştirme, ağır su ve yeniden işleme faaliyetleri durdurulacak; balistik füze geliştirme yasaklandı.
Mali ve seyahat yasakları: Yüzlerce kişi ve kuruluşa varlık dondurma ve seyahat kısıtlaması getirildi.
Deniz ticareti denetimi: BM üyelerine İran’a yapılan sevkiyatları denetleme ve el koyma yetkisi tanındı.
Bu gelişme, İran ekonomisinde sert bir sarsıntıya yol açtı; tümen tarihi dip seviyelere gerilerken döviz ve altın kurları hızla yükseldi.
TEPKİLER VE DİPLOMASİ ÇABALARI
E3 ülkeleri: Yaptırımları memnuniyetle karşıladı ve İran’ın nükleer silaha sahip olmamasının öncelikli hedef olduğunu vurguladı.
ABD: Dışişleri Bakanı Marco Rubio, İran’ı “iyi niyetli doğrudan görüşmelere” çağırdı ve BM üyelerine yaptırımları derhal uygulama çağrısı yaptı.
AB: Yüksek Temsilci Kaja Kallas, yaptırımların gecikmeden uygulanacağını, diplomasiye kapının kapanmadığını söyledi.
İsrail: Kararı “önemli bir adım” olarak niteledi ve İran’ın nükleer kapasitesine karşı sert tutum alınmasını istedi.
İRAN’IN TEPKİSİ VE OLASI ADIMLAR
Tahran, yaptırımları “hukuksuz ve geçersiz” olarak tanımladı. Dışişleri Bakanı Abbas Erakçi, BM Genel Sekreteri’ne gönderdiği mektupta E3 ülkelerinin “katılımcı statüsünü” kaybettiğini ve bu nedenle snapback’i başlatma yetkilerinin olmadığını savundu.
İran Meclisi’nde Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması’ndan (NPT) çekilme önerisi gündeme gelse de Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan ve hükümet bu seçeneğe mesafeli yaklaşıyor. Meclis Başkanı Muhammed Bakır Kalibaf ise E3 ülkelerini “karşılık görecek ciddi tepkiler” konusunda uyardı.
BÖLGESEL VE KÜRESEL ETKİ
BM yaptırımlarının geri dönmesi, Ortadoğu’daki güç dengelerini doğrudan etkiliyor. İran’ın enerji ve finans sektöründe daha derin bir kriz yaşaması beklenirken, nükleer programına ilişkin diplomatik çıkmazın derinleşme riski artıyor.
Snapback kararı, uluslararası diplomaside yeni bir kırılma noktası olarak değerlendiriliyor: Batı, Tahran’a karşı baskıyı artırırken; İran da nükleer faaliyetlerini sınırlamak yerine yeni yaptırımlara karşı daha sert bir tavır alma eğiliminde. Bu durum, hem bölgesel istikrarı hem de küresel enerji piyasalarını yakından ilgilendiriyor.
