Endüstriyel açıdan çok önemli bir malzeme konumundaki bor karbür; savunma ve havacılık sanayinde, nükleer enerjide, metalürjide, otomotiv sektöründe ve aşınmaya dayanıklı mekanik parçaların üretiminde yaygın olarak kullanılıyor.
HABER: Şeref KILIÇLI
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, dünya bor rezervinin yüzde 73.2’sine sahip olan Türkiye’nin, 2023’te de yüzde 63’lük pazar payı ile liderliğini sürdürdüğünü bildirdi. Türkiye’de, bilinen bor yatakları Eskişehir-Kırka, Kütahya-Emet, Balıkesir-Bigadiç ve Bursa-Kestelek’te bulunuyor. Bakanlık açıklamasında, borun Türkiye’de yüzde 51 oranında cam, yüzde 17 oranında tarım, yüzde 14 oranında seramik, yüzde 1 oranında deterjan ve yüzde 17 pay ile de diğer alanlarda kullanıldığı kaydedildi.
BOR KARBÜR DÖNEMİ
Türkiye, borda uç ürün odaklı yeni stratejisiyle bor karbür, ferrobor ve lityum tesisleri çalışmalarını sürdürüyor. Geçtiğimiz yıl mart ayında Balıkesir’in Bandırma ilçesinde faaliyete geçirilen yıllık 1000 ton kapasiteye sahip bor karbür tesisiyle Türkiye bu alanda ABD, Almanya, Rusya ve Çin ile birlikte dünyanın sayılı ülkeleri arasına girdi. Bor karbür, yüksek sıcaklığa dayanımı, sertliği, fiziksel mukavemeti düşük yoğunluğuyla endüstriyel açıdan çok önemli bir malzeme konumunda. Savunma ve havacılık sanayinde, nükleer enerjide, metalürjide, otomotiv sektöründe ve aşınmaya dayanıklı mekanik parçaların üretiminde yaygın olarak kullanılıyor.
YÜKSEK KATMA DEĞER
Öte yandan bor cevheri, kullanıldığı sektöre ve değer zincirindeki yerine göre hammaddeden uç ürüne kadar değerini 2 bin kata kadar katlayabiliyor. Bor cevherinin tonu 120-150 dolar, borik asidin tonu 1000-1200 dolar iken, katma değeri daha üst seviyede olan bor karbürde ton fiyatı 35-45 bin dolara çıkıyor. Türkiye, toplumdaki yanlış algının aksine 2000’li yılların başlarından bu yana bor cevheri değil, borik asit ihraç ediyor. Bor karbür üretimiyle katma değerde bir üst segmente daha geçilmiş oldu. Balıkesir’deki tesisin faaliyete geçmesinin ardından Kütahya Emet’te de bor karbür tesisi için çalışmalara başlandı. Oradaki üretim kapasitesinin yıllık 5 bin ton olacağı ve yatırımın 2 yıl içinde tamamlanmasının hedeflendiği belirtiliyor.
TÜRKİYE ÜST PAZARDA
Dünyadaki 4.5 milyar ton bor rezervinin 3.3 milyar tonu Türkiye’de bulunuyor. Borun klasik pazarı yaklaşık 4 milyon ton ve 2 milyar dolar seviyesinde. Ancak bor karbürde pazar yaklaşık 60 milyar dolara yükseliyor. Tonu yaklaşık 40 bin dolar olan bor karbür tozunun değeri zırh yapıldığında tonu 400 bin dolara kadar çıkıyor. Borun karbon ile oluşturduğu bir bileşik olan bor karbür, elmas ve kübik bor nitrürden sonra dünyanın en sert 3. maddesi. Bu özelliği sayesinde malzemeleri güçlendirmek amacıyla da tercih ediliyor. Bilinen en sert malzemelerden biri olmasına rağmen bor karbürün yoğunluğu görece daha düşük. Bu nedenle savunma sanayinde örneğin askeri uçaklarda, helikopterlerde, zırhlı araçlarda, koruyucu yeleklerde kullanılan hafif zırhlar bor karbürden üretiliyor. Geçtiğimiz yıl ayrıca, Türk savunma sanayinde zırh imalatı yapan iki önemli firma, Bandırma’da faaliyete geçen tesisten yerli bor karbür tedarik etmeye başladı.
FERROBOR SIRADA
Bor karbür tesislerinin ardından Bandırma’da faaliyete geçecek bir başka önemli tesis de temeli 2022 yılında atılan ferrobor üretim tesisi olacak. İleri teknoloji ürünlerinde kullanılan ferrobor, özellikle çeliğe eklendiğinde mukavemeti artırmasıyla biliniyor. Kalitesiyle öne çıkan Türk çeliğinin yerli ferrobor üretiminin ardından rekabet gücünü artırması bekleniyor. Ferrobor, çelik üretiminin yanı sıra, savunma ve havacılık sanayi, otomotiv sektörü, neodiyum mıknatıs, transformatör çekirdekleri, metal enjeksiyon dökümleri, tıp elektroniği ve elektronik ev aletleri gibi pek çok alanda kullanılıyor. İnşası devam eden 800 ton kapasiteli tesisin Haziran 2024’te devreye alınması planlanıyor.
BOR ATIKLARI LİTYUMA DÖNÜŞÜYOR
Eti Maden’in üç yıllık Ar-Ge çalışmaları sonucunda Türkiye, sıvı bor atıklarından lityum üretebilen ilk ülke oldu. Sıvı bor atıklarından lityum üretimine ise 2020 yılında Eskişehir Kırka’daki pilot tesiste başlandı. Kırka’da lityumun endüstriyel çapta işleneceği büyük tesisin de yıllık 600 ton üretim kapasitesiyle inşa edilmesi planlanıyor. Kırka’daki tesisle birlikte önümüzdeki süreçte Bandırma’da da yıllık 100 ton üretim kapasitesine sahip ikinci lityum karbonat tesisinin inşa edileceği kaydediliyor. Böylece her iki yerdeki Eti Maden tesislerinde yıllık 700 tonluk lityum üretilerek Türkiye’nin lityum ihtiyacının yüzde 50’sinin yurt içi üretimle karşılanması hedefleniyor. Elektriği en ekonomik depolayabilen pilin hammaddesi olan lityum karbonat, özellikle elektrikli otomotivde ve mobil cihazlarda çok yoğun bir şekilde kullanılıyor. Lityum, geleceğin petrolü veya beyaz altını olarak da görülüyor. Türkiye’de üretilecek elektrikli otomobillerde yerli pillerin kullanılmasının önemli bir maliyet avantajı kazandırması da bekleniyor.
UZAY ARACI ÜRETİMİNDE KULLANILAN İLK İLERİ KOMPOZİT MALZEME: BORDAN
Havacılık endüstrisinde bor kullanımı giderek artıyor. Aerodinamikteki gelişmeler, yüksek hız kanat uygulamaları, yüksek ısıya dayanımlı gövde, düşük ağırlık yüksek kapasite ve benzeri uygulamalar üzerinde yürütülen tasarım ve geliştirme çalışmaları havacılık ve uzay sanayinde kompozit malzeme kullanımını oldukça yaygınlaştırıyor. Borun yanıcı fakat tutuşma sıcaklığının yüksek olması, yanma sonucunda kolaylıkla aktarılabilecek katı ürün vermesi ve çevreyi kirletecek emisyon açığa çıkarmaması ulaşım araçlarında bir avantaj olarak kabul ediliyor. Bor kimyasalları füze yakıtı olarak kullanılabilirken hidrojen diboran ve hidrojen pentaboran gibi borhidrürlerin uçaklarda yüksek performanslı potansiyel yakıt olarak kullanımı konusunda da çalışmalar yapılıyor.
Öte yandan bor fiber kompozitleri, hava ve uzay araçlarının üretiminde kullanılan ilk ileri kompozit malzeme olarak tanımlanıyor.
TIPTA BİRÇOK TEDAVİDE AKTİF KULLANILIYOR
Tıp alanındaki bilimsel çalışmalar sonucunda borun, birçok tedavi için vazgeçilmez bir element olduğu ve insan gelişiminde etkin olduğu belirlendi. Metabolizmadaki bor, kalsiyum, magnezyum ve fosfor dengesini ayarlarken sağlıklı kemiklerin oluşumuna, kasların ve beyin fonksiyonlarının gelişimine de yardım ediyor. Osteoporoz tedavilerinde, alerjik hastalıklarda, psikiyatride, kemik gelişiminde ve artiritte, menopoz tedavisinde bor, aktif olarak kullanılıyor. Ayrıca kesinleşmiş bir tedavi olmamakla birlikte Bor Nötron Yakalama Tedavisi (BNCT) ile sağlıklı hücrelere zarar vermeden kanserli hücrelerin imha edilmesinde görev alan bor elementi, kanser tedavisinde yeni bir umut oldu.
