2010 yılından bu yana elektronik atık miktarı iki katına çıktı. Üstelik 62 milyon ton olan e-atık miktarının 2030’a kadar yıllık 82 milyon ton olacağı tahmin ediliyor. Sürdürülebilir kalkınma için bu atıkların yerinde ayrıştırılması ve dönüştürülmesi gerekiyor. Bu dönüşümü gerçekleştiren ülkelerin elektrik, su ve diğer kaynakların tüketimi de azalacak.
DOÇ. DR. AYÇA DOĞANER
Ülkeler, daha fazla büyümek için üretim yarışına girerken, tüketiciler ve kurumlar gittikçe dijitalleşiyor. Buna paralel olarak da elektronikleşme artıyor. Artık birçok insanın birden fazla elektronik cihazı var. Bilgisayarların ve telefonların yanı sıra elektronik ev eşyaları, elektrikli bisikletler ve e-scooter’lar günlük yaşamın normalleri haline geldi. Bunların yanı sıra elektronik cihaz listesi, sağlık monitörleri, çevresel sensörler, mobilya ve giysilere gömülü elektroniklerle giderek büyüyor. Elektronikleşme ve tüketim hızı arttıkça, değişim ve yenileme de artıyor. Bu durumda elektronik atık (e-atık) giderek büyüyen bir problem haline geliyor.
62 MİLYON TON
Dünya genelinde e-atık üretimi, 2010 yılından bu yana iki katına çıktı. 2010’da yıllık 22.8 milyon ton olan elektronik atık miktarı, 2022’de 62 milyon tona ulaştı. Uzmanlar, e-atık üretiminin 2030 yılına kadar yıllık 82 milyon tona ulaşacağını tahmin ediyor.
Elektronik atık üretiminde başı çeken ülke ise Çin Halk Cumhuriyeti. Çin, 2022 yılında 12 milyon tondan fazla e-atık üretti. Diğer taraftan verilerin daha sağlıklı elde edilebildiği Avrupa ülkelerinde kişi başına üretimin kaç kilogram olduğu dahi hesaplanıyor. Kişi başına elektronik atık üretiminde dünyada ilk beş ülkenin dördü Avrupa’da yer alıyor. Bunlardan Norveç, yılda kişi başına 26.8 kg e-atıkla başı çekiyor.
ATIK YÖNETİMİ
Bu arada ekonomilerde oluşan değişiklikler ve çevresel hassasiyetin artmasıyla ‘geri dönüşüm’ önemli bir trend, hatta model haline geldi. Bu modelde ‘azalt-yeniden kullan-geri dönüştür’ ilkeleri benimseniyor. Yeniden kullanım için de elektronik atıkların toplanması, ayrıştırılması ve işlenmesi gerekiyor.
Her yıl milyonlarca elektrikli ve elektronik cihaz, ürünler bozuldukça veya modası geçtikçe çöpe atılıyor. Atılan bu cihazlar, uygun şekilde işlenmedikleri, bertaraf edilmedikleri ve geri dönüştürülmedikleri takdirde çevre ve insan sağlığı için bir tehdit haline geliyor. Elektronik atık miktarı her yıl artarken, atık yönetimi yetersiz kalıyor. Elektronik atık üretiminin 2030 yılına kadar 80 milyon tona ulaşacağı dikkate alındığında, iyileştirilmiş geri dönüşüm ve geri kazanım altyapısına daha çok ihtiyaç duyulacak.
DÖNÜŞÜM ORANLARI
Öte yandan, 2022 yılında Avrupa’da kişi başına düşen e-atık miktarı 17.6 kg, Okyanusya’da 16.1 kg ve Amerika’da 14.1 kg oldu. Avrupa, belgelenmiş toplama ve geriş dönüşüm konusunda, en yüksek orana sahip. Avrupa’da kişi başına bu miktar 2022 yılında 7.5 kg olarak hesaplandı. Verilere göre Avrupa’da elektronik atığın yüzde 42.8’i dönüştürülüyor. Bu konuda karnesi en zayıf bölge ise Afrika ülkeleri. Afrika’da resmi belgelere göre e-atıkların sadece yüzde 1’inden daha azı toplanıp geri dönüştürülüyor.
2022 yılında dünya genelinde üretilen e-atıkların sadece yüzde 22.3’ü, yani yaklaşık 14 milyon tonunun toplandığı ve uygun şekilde geri dönüştürüldüğü biliniyor. Geri kalan milyonlarca ton e-atığın akıbeti bilinmiyor. Bu atıkların büyük bir kısmının düzenli depolama sahalarına gittiği tahmin ediliyor.
DÜNYANIN PROBLEMİ
E-atıklar altın, paladyum, gümüş, demir, bakır ve nadir toprak mineralleri de dahil olmak üzere büyük miktarlarda değerli hammadde içeriyor. Hedeflenen dönüşüm gerçekleştiğinde bu maddeleri tekrar kazanmanın yanı sıra enerji, su ve kaynak tüketimi de azalacak. Ayrıca süreçler iyileşecek, üretim ve tüketimden kaynaklanan sera gazı salımı azalacak.
Elektronik atık probleminin her yıl büyüyeceği öngörülse de dünyada sadece 81 ülkenin elektronik atık mevzuatı veya politikası bulunuyor. Dolayısıyla elektronik atıkların toplanması ve geri dönüşüm oranlarının artırılması, önümüzdeki 10 yılın en büyük problemlerinden biri olacak.
TÜRKİYE’DE E-ATIK MEVZUATI VE UYGULAMALAR
Gelişmiş ülkelerde elektronik atıklar ayrı ayrı toplanıp, diğer atıklardan farklı şekilde bertaraf ediliyor. Türkiye’de ise henüz yeni yeni oluşan ayrı toplama sistemi gelişmeye devam ediyor.
Özellikle elektronik atıkların diğer atıklarla beraber çöpe gitmemesi ve daha kolay ayrıştırılması için depozito sistemlerinin uygulanması ve buna benzer yöntemlerin geliştirilmesi öneriliyor.
Türkiye’de ‘2012 yılında Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyaların Kontrolü Yönetmeliği’ yayımlanmıştı. Mevzuatta, piyasadaki eski ürünleri toplama, geri dönüşmesini sağlama ve bu yolla geri kazandırma zorunluluğu getirilmişti. Halihazırda Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından şirketlere verilen yetkilerle elektronik atıkların ayrıştırılması sağlanmaya çalışılıyor.
