Osmanlı musikisinin gönüllü arkeologları

HABER: SÜMEYRA YARIŞ TOPAL

16. yüzyıl Osmanlı İstanbulu’nda bir konakta gerçekleşen saz meclisinde hangi eserler, hangi musiki aletleriyle icra ediliyordu? Ya da Osmanlı sarayında konuklar hangi musiki eseriyle hangi makamda ağırlanıyordu? Bu soruların cevabı tarih kitaplarında saklı olsa da, 16. ve 17. yüzyıl Osmanlı musikisinin gizemi Bezmârâ grubu tarafından gerçekleştirilen çalışmalarla günümüze aktarılıyor. Sanat yönetmenliğini organolog (çalgı bilimci) ve TRT sanatçısı Fikret Karakaya’nın yaptığı grup, zamanın durduğu Osmanlı minyatürlerindeki saz meclislerini alıp günümüz insanıyla buluşturuyor. Üstelik saz meclislerindeki çalgı aletlerinin de birebir aynısını yaparak.

FRANSIZ DESTEĞİ

Bezmârâ grubu bundan 20 yıl önce yani 1996 yılında TRT’de kemençe sanatçısı olarak görev yapan Fikret Karakaya’nın “Unutulmuş sazları ve eserleri neden günümüze kazandırmayalım” fikriyle kurulur. Karakaya, “Çok uzun yıllardan beri musiki tarihine ilgi duyduğum için konuyla ilgili pek çok kitabı okumuştum. Fakat saz meclislerini gösteren minyatürleri toplamam biraz zaman aldı” diye özetliyor projeye başlama öyküsünü. Projesi Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü tarafından desteklenmeye değer bulunan Karakaya, hemen kolları sıvar ve 16. yüzyıl Osmanlısının çalgılarını yeniden yapmak için malzeme arayışına koyulur.

BAZI MALZEMELER FARKLI

Karakaya, hem kendi araştırmaları hem de çevresindeki arkadaşlarının yardımlarıyla topladığı minyatürlerden yapılacak musiki aletlerinin listesini çıkarır. Bunlar; çeng, kanun, kemançe, kopuz, mıskal, nakkare, santur, şehrud ve tanburdur. “Bu aletlerden bazılarının yapımı Ahmed-i Dâi’nin Çengname kitabında ayrıntılı olarak anlatılıyordu. Bu kitap benim için çok yol gösterici oldu” diyen Karakaya, yalnız o yıllarda bulunan bazı malzemelerin günümüzde bulunmadığını da anlatıyor. “Örneğin çeng, zerdali ağacından yapılıyordu. Ancak bu ağacın o büyüklükte olanına rastlamadım. Yine çengin aslı ceylan derisi kullanılarak yapılıyordu. Günümüzde ceylan derisi olmadığından koyun derisiyle bu aleti yaptım” diye anlatıyor macerasını.

SIRA ÇALACAK KİŞİLERDE

Karakaya, emek emek bütün aletleri yaptıktan sonra sıra çalacak kişilere gelir ve grubun ilk temelleri bu şekilde atılır. “Elimde dokuz tane saz vardı ve bunları çalacak kişi lazımdı” diyen Karakaya, müzik dünyasıyla iç içe olduğundan sazları çalacak kişileri kolayca bulur. Grup, 1998 yılında ilk konserini verir. O günden bu yana çizgisinden vazgeçmeden 16. ve 17. yüzyıl Osmanlı musikisini asrımıza taşıyan Bezmârâ’nın 9 albümü bulunuyor, 10’uncusu ise yolda.

ASIRLIK SAZLAR

Osmanlı musiki geleneğinde İran ve Hint etkisi de sık sık gözlemlenir. Özellikle 16. yüzyılda en parlak dönemlerin yaşandığı musikide çok çeşitli aletler de kullanılır. Ancak bunların pek çoğu unutulur. Bezmârâ’nın adeta bir arkeolog gibi tarihin tozlu sayfalarından bulup günümüze kazandırdığı çalgılar şu şekilde:

• Çeng: Açık arp olarak nitelenen 24 telli bir saz türü. 17. yüzyıldan sonra kullanımdan düşer.
• Kopuz: Kısa saplı gövdesi kısmen deriden yapılmış telli bir çalgı. 16. yüzyılın en gözde sazı olsa da zamanla terkedilir.
• Şehrud: Udun yaklaşık iki katı büyüklüğünde olan telli bir çalgı. 16. yüzyıl sonlarında terkedilir.
• Kemançe: Ayaklı kemane olarak nitelenen bir saz türü. 18. yüzyıl sonlarına doğru terkedilir.
• Santur: Vurmalı-telli bir çalgı türü. 20. yüzyıl başlarında tamamen terkedilir.
• Tanbur: Beş telli bir çalgı türü. Günümüze kadar aslını kaybederek ulaşır.
• Mıskal: Çok borulu bir flüt türü. 18. yüzyılın sonlarına doğru terkedilir.
• Nakkare: Çift kâse davul olarak nitelenen bir çalgı türü. Günümüzde, Mevlevîlerin verdiği kudüm adıyla kullanılır.

İLK KAYNAK KANTEMİROĞLU

Osmanlı musiki geleneği için o yıllarda en iyi kaynaklardan biri, Boğdanlı bir prens olan Dimitri Kantemiroğlu’nun eserleridir. Osmanlı musikisine yaptığı katkılar çağları aşan Kantemiroğlu’nun Kitabü İlmi’l-musiki alâ vechi’l-hurufât (Mûsikiyi Harflerle Tespit ve İcrâ İlminin Kitabı) isimli kitabı Bezmârâ grubu için de önemli bir kaynak olur ve ilk çalışmalar bu esere göre hazırlanır. Grup zamanla Polonya asıllı bir saraylı olan Ali Ufki Bey ve bunun gibi farklı kaynaklardan da 16. yüzyıl musiki geleneğini araştırarak repertuarını zenginleştirir.

DEĞİŞİK BİR SES

Fikret Karakaya, günümüze kadar farklı nedenlerle ulaşamayan Osmanlı sazlarını ilk icra ettiğinde seslerinin güzelliği karşısında hayretini gizleyememiş. “Nasıl bir ses çıkacağını bilmiyordum. Kimisi için malzemeler özel yapıldı. Örneğin şehrud için çok uzun bir tel gerekiyordu ve bu piyasada yoktu; özel yapıldı. Teli takıp sazı ilk denediğimde hayretimi gizleyemedim. Çünkü bambaşka bir dünyadan geliyordu ve çok farklıydı” diye anlatıyor sazları ilk deneme öyküsünü.

26 Ekim 2016 Çarşamba

Etiketler : Gündem